महाभारतातील युद्ध आणि अक्षौहिणीची (Akshauhini) गणना
महाभारतात, कौरव आणि पांडव यांच्या घनघोर युद्धात रणांगणावर १८ अक्षौहिणी सैन्य उतरलं होतं. “अक्षौहिणी” या संज्ञेने किती सैनिक, घोडे, रथ आणि हत्ती यांचा समावेश होतो, हे समजून घेण्यासाठी ही संकल्पना महत्वाची आहे.
प्राचीन भारतीय गणनपद्धती
प्राचीन भारतीय गणनपद्धती दशमान सूत्रावर आधारित होती. वाल्मीकी रामायणात तिचा उल्लेख आहे. या गणनपद्धतीत एकम, दहम, शतम, सहस्र, दशसहस्र, लक्ष, दशलक्ष, कोटी, दशकोटी, अब्ज, खर्व, निखर्व, पद्म, महापद्म, शंकू, जलधी, मध्य, अंत्य आणि परार्थ अशा राशी होत्या. प्रत्येक चढती राशी ही त्यापूर्वीच्या राशीच्या दसपट होती. म्हणजेच परार्थ ही संख्या दहाचा अठरावा घात अशी होती.
अक्षौहिणीचा समावेश
गणनपद्धतीत अक्षौहिणीचा कुठेही उल्लेख नाही. अक्षौहिणी हे सैन्याच्या तुकडीचं नाव असावं हे उघड आहे. प्राचीन भारतीय सैन्यातल्या सर्वात लहान गटाला “पट्टी” म्हणत. त्यात पाच पायदळातले सैनिक, तीन घोडे, एक रथ आणि एक हत्ती यांचा समावेश होता. तीन पट्टी मिळून एक सेनामुख, तीन सेनामुखांचा एक गुल्म, तीन गुल्मांचा एक गण, तीन गणांची एक वाहिनी, तीन वाहिन्यांचा एक प्रीतन, तीन प्रीतनांचा एक चमू, तीन चमूंची एक अंकिणी आणि दहा अंकिण्यांची एक अक्षौहिणी अशी व्यवस्था होती.
अक्षौहिणीची संख्या
एका अक्षौहिणीत १ लाख ९ हजार तीनशे पन्नास सैनिक, ६५,६१० घोडे, २१,८७० रथ आणि २१,८७० हत्ती यांचा समावेश होता. म्हणजेच १८ अक्षौहिणी म्हणजे जवळजवळ वीस लाख सैनिक, बारा लाख घोडे, चार लाख रथ आणि चार लाख हत्ती एवढे होतात. प्रत्येक घोड्यावर एक स्वार, रथाला एक सारथी आणि हत्तीला एक माहुत असं गृहीत धरलं तरी एकूण संख्या ४० लाखांवर जात नाही.
संपूर्ण गणना
हे स्पष्ट होतं की, एक अक्षौहिणी म्हणजे केवळ संख्येचं एकक नसून ती त्या काळच्या सैन्याच्या संरचनेचं एक महत्वाचं अंग होती. महाभारताच्या युद्धातील १८ अक्षौहिणींच्या सैन्याची गणना ही प्राचीन भारतीय गणनपद्धतीची एक अद्भुत उदाहरण आहे.
