साधारणपणे, पाच-दहा मीटर खोल असलेल्या विहिरीतून पाणी काढण्यासाठी विजेचा पंप बसवावा लागतो. दोन-चार मजल्यांच्या इमारतीच्या गच्चीवरची टाकी भरायची तर पंपाशिवाय ते शक्य होत नाही. पण, दोन मजले असलेल्या माडाच्या शेंड्यापर्यंत त्याच्या मुळांशी घातलेलं पाणी कसे पोहोचते? जंगलातील उंच झाडं सहज शंभर मीटर उंची गाठतात. त्यांनाही मुळाजवळचं पाणी शेंड्यापर्यंत पोहोचण्यासाठी निसर्गाने खास व्यवस्था करून ठेवली आहे. या प्रक्रियेत निसर्गाच्या दोन करामतींचा मोठा वाटा आहे. (Water transportation in trees)
झायलेम वाहिन्या आणि केशाकर्षण क्रिया
पहिली करामत म्हणजे झाडांमध्ये असलेल्या झायलेम नावाच्या द्रववाहिन्या. आपल्या शरीरात कशा रक्तवाहिन्या असतात तशाच या झाडांच्या जीवनवाहिन्याही असतात. त्यांचा घेर साधारण एका मिलीमीटरच्या एक-दशांश इतकाच असतो. मुळांशी घातलेलं पाणी या नलिकांमधून वर चढत जातं. पाण्यानं भरलेल्या ग्लासामध्ये एखादी स्ट्रॉ ठेवली तर तिच्यात पाणी वर चढताना दिसतं, यालाच केशाकर्षण क्रिया किंवा कॅपिलरी ऍक्शन म्हणतात.
पाण्याचे बाष्पीभवन आणि पंप क्रिया
झाडांच्या पानांमधून पाण्याचं बाष्पीभवन होत असल्यामुळे पानांजवळ पाण्याचं प्रमाण कमी होतं. उलट, मुळांपाशी पाण्याचं प्रमाण जास्त असतं. त्यामुळे एक प्रकारचा पंप तयार होऊन मुळांपासून पानांपर्यंत पाण्याचा प्रवाह निर्माण होतो. यामुळे नलिकांमधून पाणी वर ओढलं जातं आणि शेंड्यापर्यंत पोहोचतं.
पाण्याचे रेणू आणि चिकट गुणधर्म
पाण्याचे रेणू एकमेकांना घट्ट धरून ठेवण्याची क्षमता असतात. इतर कोणत्याही रेणूंपेक्षा ते आपल्याच रेणूंशी जवळीक ठेवतात. त्यामुळे नलिकांच्या आतल्या अंगाला चिकटलेले पाण्याचे रेणू इतरांना आपल्या जवळ करतात आणि त्यांना खेचून घेतात. यामुळेही पाणी वरवर चढत जातं परिणामी पाण्याचा प्रवाह तयार होतो, त्यामुळे पाण्याचा एक खांब तयार होतो. या पाण्यात विरघळलेले इतर पदार्थही वर चढतात आणि झाडांना पोषण पुरवितात.
पावसाचं पाणी आणि मुळांमधलं पाणी
पावसाचं पाणी झाडाच्या शेंड्यावर पडतं, पण त्याचा फारसा उपयोग होत नाही. कारण पानं ते पाणी शोषून घेऊन आत ओढू शकत नाहीत. मुळांजवळ साठलेलं पाणीच वर चढत राहतं.
निसर्गाच्या या अद्भुत व्यवस्थेमुळेच झाडं उंच वाढू शकतात आणि त्यांचं पोषण व्यवस्थित होऊ शकतं. निसर्गाच्या या करामतींमुळेच आपल्याला उंच उंच झाडं बघायला मिळतात.
