मध्यरात्रीचा सूर्य (Midnight Sun) कुठे पाहता येतो?

मध्यरात्रीचा सूर्य (Midnight Sun) कुठे पाहता येतो?

आपण भूगोलात शिकलो आहे कि पृथ्वीला स्वतःभोवती एक फेरी पूर्ण करण्यास तब्बल चोवीस तासाचा अवधी लागतो.  ह्या गिरकीमुळेच काही ठिकाणी रात्र तर काही काही ठिकाणी दिवस असतो.  साधारणतः विषुवृत्ताकडे राहत असल्यामुळे जवळपास १२ तासाचा दिवस आणि १२ तासाची रात्र मुंबई मध्ये होत असते.  किंतु सगळीकडेच का कालावधी बारा तासाचा असत नाही.  पृथ्वीचा अक्ष हा थोडासा कललेला असल्यामुळे हिवाळा आणि उन्हाळ्यात ह्या १२ तासाच्या कालावधीत फरक पडत जातो. 

मध्यरात्रीचा सूर्य (Midnight Sun) का अनुभवता येतो?

उदाहरण घ्यायचे झाले तर उन्हाळ्यात मुंबई मध्ये जवळपास १३ तासाचा दिवस आणि हिवाळ्यात जवळपास तेवढीच मोठी रात्र असते.  आपण उत्तर गोलार्धात जसे जाऊ लागतो तशी ह्या कालावधीत वाढ होऊ लागते.  मध्यरात्रीचा सूर्य (Midnight Sun) हि विशेष अशी खगोलनीय घटना ह्याच मुळे अनुभवता येते. ही घटना पृथ्वीच्या विशिष्ट ठिकाणांवरून अनुभवता येते.  हे विहंगम दृश्य मुख्यतः आर्क्टिक सर्कलच्या वायव्य भागातून दिसते, जिथे उन्हाळ्यात जवळपास २४ तास सूर्यप्रकाश असतो.  या भागात सूर्य मध्यरात्रीसुद्धा मावळत  नाही (Midnight Sun) आणि क्षितिजावर स्पष्टपणे दिसतो.  नॉर्वे, स्वीडन, अलास्का, फिनलँड यांसारख्या देशांमध्ये ही घटना पाहता येते, आणि या ठिकाणी बरीच पर्यटकांची गर्दी असते.  मध्यरात्री सूर्य पाहणे हा एक सुखद अनुभव असल्याने पर्यटकांसाठी आकर्षणाचे मुख्य केंद्र बनले आहे.

पृथ्वीचे फिरणे आणि मध्यरात्रीचा सूर्य (Midnight Sun)

पृथ्वी आपल्या अक्षाभोवती आणि सूर्याभोवती फिरत असताना ती जवळपास 23.5 अंशांनी झुकलेली असते. हा झुकाव पृथ्वीच्या अक्षाशी आणि तिच्या कक्षेच्या समतलाशी बनणारा कोन आहे. हा झुकावच पृथ्वीवर ऋतूंचे बदल घडवून आणण्याचे प्रमुख कारण आहे.

ऋतूंच्या बदलाचे कारण

• सूर्यकिरणांचा तिरकापणा: पृथ्वीच्या २३.५ अंशाच्या झुकावामुळे सूर्याची किरणे पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर वेगवेगळ्या कोनात पडतात.  उन्हाळ्यात जेव्हा एक गोलार्ध सूर्याकडे झुकलेले असते, तेव्हा त्या गोलार्धावर सूर्यकिरण थेट पडतात आणि त्यामुळे तापमान वाढते.  तर दुसऱ्या गोलार्धावर सूर्यकिरण तिरके पडतात आणि तिथे सूर्यप्रकाश पडत नसल्यामुळे  तापमान कमी असते.
• दिवसाची लांबी: पृथ्वीच्या झुकावामुळे दिवसाची आणि रात्रीची लांबीही बदलते.  उन्हाळ्यात दिवस लांब (जवळपास १३ ते १४ तासाचा) आणि रात्री छोट्या असतात, तर हिवाळ्यात दिवस छोटा आणि रात्र मोठी असते.
• ऊर्जा प्राप्ती: सूर्यकिरणांचा तिरकापणा बदलल्याने पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर मिळणारी सूर्यकिरणांची उर्जा हि तीव्र असते. थेट पृथ्वीवर पडणाऱ्या सूर्यकिरणांमुळे जास्त ऊर्जा मिळते आणि त्यामुळे तापमान वाढते.

ध्रुवीय दिवस आणि रात्र

ह्या गिरकीमुळेच काही ठिकाणी रात्र तर काही काही ठिकाणी दिवस असतो.  साधारणतः विषुवृत्ताकडे राहत असल्यामुळे जवळपास १२ तासाचा दिवस आणि १२ तासाची रात्र मुंबई मध्ये होत असते.

पृथ्वीचा २३.५ अंश असणारा झुकाव ध्रुवीय दिवस आणि रात्र या घटनांना कारणीभूत ठरतो.

• ध्रुवीय दिवस: जेव्हा एक गोलार्ध सूर्याकडे झुकलेले असतो, तेव्हा त्या गोलार्धातील ध्रुवीय प्रदेशात सतत सूर्यप्रकाश असतो. याला ध्रुवीय दिवस म्हणतात.  उदा. जून महिन्यात उत्तर ध्रुवाजवळ सतत सूर्यप्रकाश असतो.
• ध्रुवीय रात्र: जेव्हा एक गोलार्ध सूर्यापासून दूर असतो, तेव्हा त्या गोलार्धातील ध्रुवीय प्रदेशात सतत अंधार असतो.  याला ध्रुवीय रात्र म्हणतात. उदा. डिसेंबर महिन्यात उत्तर ध्रुवाजवळ सतत अंधार असतो.

मध्यरात्रीचा सूर्य म्हणजे मध्यरात्रीदेखील सूर्य क्षितिजावर दिसणे. या  वेळी सूर्य मावळत नाही, तर फक्त क्षितिजाच्या थोडे वर राहतो.  उत्तर ध्रुवाजवळील आर्क्टिक सर्कलमध्ये हिवाळ्यात याच्या उलट सततचा अंधार असतो.  तिथे उन्हाळ्यात सूर्य रात्रंदिवस क्षितिजावरून खाली जात नाही.

आर्क्टिक सर्कलचे अद्वितीय वैशिष्ट्य

आर्क्टिक सर्कल हे पृथ्वीच्या उत्तरेकडील एक विशेष क्षेत्र आहे.  या ठिकाणी उन्हाळ्यात सलग दिवस आणि हिवाळ्यात सलग रात्र अनुभवता येते.

आर्क्टिक सर्कलमध्ये काय खास आहे?

• मध्यरात्रीचा सूर्य (Midnight Sun): उन्हाळ्यात, आर्क्टिक सर्कलच्या उत्तरेला सूर्य मावळत नाही. म्हणजेच, मध्यरात्रीच्या वेळीही सूर्य दिसतो!
• ध्रुवीय दिवस आणि रात्र: उन्हाळ्यात सतत सूर्यप्रकाश आणि हिवाळ्यात सतत अंधार असतो.
• उत्तरी प्रकाश: आकाशात रंगीबेरंगी प्रकाशाचे पट्टे दिसतात. हे एक अद्भुत नैसर्गिक दृश्य आहे. (Northern Lights)

मध्यरात्रीचा सूर्य (Midnight Sun) पाहण्यासाठी प्रसिद्ध ठिकाणे

उत्तर गोलार्धात नॉर्वेच्या स्वालबार्ड, स्वीडन, अलास्का, आणि फिनलँडसारख्या ठिकाणी मध्यरात्री सूर्य पाहायला मिळतो. या ठिकाणी उन्हाळ्यात सलग २४ तास सूर्यप्रकाश असतो, तर हिवाळ्यात तितकाच अंधार असतो. ह्या ठिकाणांना भेट देणं म्हणजे एक अनोखा अनुभव असतो.

मध्यरात्रीचा सूर्य (Midnight Sun) पाहण्यासाठी उत्तम ठिकाणे

• नॉर्वेचे स्वालबार्ड: आर्क्टिक महासागरात असलेले स्वालबार्ड हे मध्यरात्रीच्या सूर्याचे सर्वात प्रसिद्ध ठिकाण आहे. येथे १९ एप्रिल ते २३ ऑगस्ट या कालावधीत मध्यरात्रीचा सूर्य पाहता येतो.
• स्वीडन: स्वीडनच्या उत्तरेकडील लॅपलँड प्रदेशातही मध्यरात्रीचा सूर्य पाहण्याची संधी मिळते.   येथे तुम्ही मध्यरात्रीच्या सूर्याखाली ट्रेकिंग, फिशिंग किंवा इतर अनेक साहसी खेळ खेळू शकता.
• अलास्का: अलास्काच्या उत्तरेकडील भागातही मध्यरात्रीचा सूर्य पाहता येतो.  येथे तुम्ही मध्यरात्रीच्या सूर्याखाली बोटिंग, कॅम्पिंग किंवा वाइल्ड लाइफ पाहण्याचा आनंद घेऊ शकता.
• फिनलँड: फिनलँडच्या लॅपलँड प्रदेशातही मध्यरात्रीचा सूर्य पाहण्याची संधी मिळते. येथे थे ७३ दिवस सलग सूर्यप्रकाश अनुभवता येतो.

मध्यरात्रीचा सूर्य (Midnight Sun) आणि त्याचे लाभ

सततचा सूर्यप्रकाश हा त्या भागातील वनस्पतींच्या वाढीसाठी लाभदायक ठरतो, कारण प्रकाशाची मुबलक उपलब्धता वनस्पतींसाठी लाभदायक ठरते.  तसेच पर्यटकांना देखील एक वेगळ्या अनुभवाचा साक्षीदार होता येत असल्यामुळे त्यांना देखील मानसिक लाभ मिळतात. .

वनस्पतींच्या वाढीसाठी प्राप्त होणारे लाभ:

• अधिक प्रकाश संश्लेषण: तुम्हाला ज्ञात असेल की प्रकाश संश्लेषण ही प्रक्रिया वनस्पतींना स्वतःचे अन्न तयार करण्यास मदत करते,  सततचा सूर्यप्रकाश मिळत असल्यामुळे वनस्पतींना अधिक काळ प्रकाश संश्लेषण करण्याची संधी मिळते.  
• वाढीचा वेग वाढणे: अधिक प्रकाश संश्लेषणामुळे वनस्पतींची वाढ भरघोस आणिवेगवान होते.
• उत्पादकता वाढणे: भरघोस वाढीमुळे या भागात पिकवले जाणारे पीक अधिक प्रमाणात आणि चांगल्या दर्जाचे असते.

पर्यटकांसाठी लाभ:

• अनोखा अनुभव: मध्यरात्रीचा सूर्य पाहणे हि एक प्रकारची पर्वणीच आहे जी प्रत्येकाला अनुभवता येत नाही.
• मानसिक स्वास्थ्य: सततचा सूर्यप्रकाश मानसिक स्वास्थ्यासाठी फायदेशीर असतो.  तो डिप्रेशन कमी करण्यास आणि ऊर्जा पातळी वाढवण्यास उपयोगी ठरतो.
• शारीरिक आरोग्य: सूर्यप्रकाशामुळे शरीराला विटामिन डी मुबलक प्रमाणात मिळते, जे हाडांच्या आरोग्यासाठी आवश्यक आहे.
• साहसी खेळ: मध्यरात्रीच्या सूर्याच्या काळात पर्यटक ट्रेकिंग, कॅम्पिंग, फिशिंग, बोटिंग आणि इतर अनेक साहसी खेळ खेळू शकतात ज्यामुळे पर्यटनाला सुद्धा चालना मिळते.

समाजावर परिणाम:

• पर्यटन: मध्यरात्रीचा सूर्य पर्यटकांना आकर्षित करतो, ज्यामुळे पर्यटनाला चालना मिळते आणि स्थानिक अर्थव्यवस्था वाढते.

ध्रुवीय दिवस व ध्रुवीय रात्र

उत्तर ध्रुवाजवळील आर्क्टिक आणि दक्षिण ध्रुवाजवळील अंटार्क्टिक सर्कलच्या भागात उन्हाळ्यात सतत दिवसा असतो आणि हिवाळ्यात रात्र. ध्रुवीय दिवस आणि ध्रुवीय रात्र यांमुळे ह्या भागांमध्ये जीवनशैलीत आणि पर्यावरणीय परिस्थितीत अनेक बदल होतात.

प्रवास आणि पर्यटन

मध्यरात्रीचा सूर्य पाहण्यासाठी फिनलँड, नॉर्वे आणि अलास्का ही ठिकाणे पर्यटकांच्या आवडीची ठिकाणे बनली आहेत.  या ठिकाणी मध्यरात्रीच्या सूर्याचा आनंद घेण्यासाठी विशेष पर्यटन पॅकेजेस उपलब्ध आहेत.  पर्यटक मध्यरात्रीच्या सूर्याखाली ट्रेकिंग, बोटिंग, कॅम्पिंग आणि इतर अनेक साहसी खेळ खेळू शकतात.  याशिवाय, या ठिकाणी स्थानीय संस्कृती आणि परंपरांचा अनुभव घेण्याचीही संधी मिळते. मध्यरात्रीचा सूर्य पाहण्याचा अनुभव एक अविस्मरणीय अनुभव असतो आणि हा अनुभव घेण्यासाठी जगभरातून पर्यटक या ठिकाणी येतात.  मध्यरात्री सूर्य हा आंतरराष्ट्रीय पर्यटनाचा एक महत्त्वाचा भाग बनला आहे.  दरवर्षी हजारो पर्यटक उत्तर ध्रुवाजवळील देशांना भेट देतात, ज्यामुळे ह्या देशांच्या अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते.

उत्तर ध्रुवाचे बदलते रंग

उत्तर ध्रुवाजवळ सूर्य मध्यरात्री आणि रात्रीच्या वेळी वेगळ्या रंगांमध्ये दिसतो.  आकाश निळसर, गुलाबी आणि सोनेरी छटांनी व्यापलेले असते.  ह्या रंगांमुळे उत्तर ध्रुव हा आपल्याला अनेक आश्चर्यकारक दृश्ये देतो.  मध्यरात्रीच्या सूर्याच्या काळात आकाश निळसर, गुलाबी आणि सोनेरी छटांनी भरलेले असते.  हे दृश्य पाहून आपण मंत्रमुग्ध होऊन जातो. हे  रंग आपल्याला पृथ्वीच्या वातावरणात असलेल्या कणांमुळे दिसतात. सूर्यप्रकाश या कणांवर पडल्यावर तो विखुरतो आणि आपल्याला विविध रंग दिसतात.

जैविक घड्याळ आणि आरोग्य

मध्यरात्रीच्या सूर्यामुळे अर्थात सलग दिवसामुळे आर्क्टिक सर्कलमधील लोकांची झोप आणि आरोग्यावर परिणाम होतो.  त्यांचे जैविक घड्याळ बदलून जाते, आपल्या शरीरात एक अंतर्गत घड्याळ असते जे दिवस आणि रात्र यांच्या नुसार काम करते.  सतत दिवसामुळे हे घड्याळ बिघडते. यामुळे आर्क्टिक सर्कलमध्ये राहणाऱ्या लोकांना झोप येण्यात अडचण येते, त्यांना थकवा जास्त वाटतो आणि काहीवेळा डिप्रेशनसारख्या समस्याही उद्भवू शकतात. त्यांना आपल्या दिनचर्येत बदल करावा लागतो, जसे की झोपण्याचे आणि जागरणाचे वेळापत्रक बदलणे.

थोडक्यात काय?

मध्यरात्रीचा सूर्य हा निसर्गाचा एक अद्भुत खेळ आहे, जो आपल्याला पृथ्वीच्या अद्भुत खगोलीय शक्तीचे दर्शन घडवितो. उत्तर ध्रुवाजवळील देशांमध्ये हा अद्भुतरम्य नजराणा पाहण्यासाठी जगभरातून पर्यटक येतात.  सततचा सूर्यप्रकाश, वनस्पतींची वाढ आणि पर्यटनाची वाढ यामुळे या प्रदेशाची संस्कृती आणि अर्थव्यवस्था संपन्न झाली आहे.  नॉर्वे, स्वीडन, फिनलँड आणि अलास्का ही ठिकाणे मध्यरात्रीच्या सूर्याचा अनुभव घेण्यासाठी सर्वात लोकप्रिय स्थळे आहेत.  जर तुम्हाला निसर्गाचा हा नजराणा पाहण्याची संधी मिळाली तर नक्कीच अभुभव घ्या.