प्लूटोची ओळख
प्लूटो हा आपल्या सौरमालेतील रहस्यमय असा बटुग्रह आहे, (Pluto facts and discovery) ज्याला एकेकाळी सौरमालेचा नववा ग्रह मानले जात होते. किंतु २००६ मध्ये आंतरराष्ट्रीय खगोलशास्त्रीय संघटनेने (IAU) ग्रहाची व्याख्या नव्याने ठरविली आणि नवीन निकषानुसार प्लूटोला “बटुग्रह” किंवा “बौना ग्रह” म्हणून ओळखले जाऊ लागले. या निर्णयामुळे प्लूटो ग्रहांच्या श्रेणीतून वगळला गेला आणि प्लूटो हा आपल्या सूर्यमालेतील वस्तुमानाने दुसरा आणि आकाराने सर्वात मोठा बटु ग्रह म्हणून ओळखला जाऊ लागला. प्लुटोची सूर्याभोवती फेरी मारायची कक्षा ही अंडाकृती आहे, ज्यामुळे त्याचा प्रवास सौरमालेतील इतर ग्रहांच्या तुलनेत वेगळा आणि अद्वितीय आहे. प्लूटो बटुग्रह हा क्यूपर बेल्टमध्ये स्थित आहे, जिथे बर्फाळ खगोलीय वस्तू मोठ्या प्रमाणावर आढळतात. (Pluto Facts and Discovery)
प्लुटोवर थंड हवामान, बर्फाच्छादित पर्वत, आणि पातळ वातावरण आढळते, ह्याच कारणामुळे प्लूटो संशोधकांसाठी एक आकर्षणाचा विषय ठरला आहे. प्लूटोची उत्पत्ती कशी झाली हा अजूनही संशोधनाचा विषय आहे. काही सिद्धांतानुसार तो सौरमालेच्या निर्मितीच्या प्रारंभीच्या काळात तयार झाला असण्याची शक्यता आहे. प्लुटोचा व्यास हा जवळपास पृथ्वीच्या चंद्रापेक्षा किंतु थोडासा मोठा असून त्याचे वातावरण मुख्यतः नायट्रोजन, मीथेन आणि कार्बन मोनॉक्साइड या वायूंचे बनलेले आहे. प्लूटोचे एकूण पाच चंद्र आहेत, ज्यामध्ये चॅरॉन हा सर्वात मोठा चंद्र आहे.
प्लूटोचा शोध (Pluto Discovery) कधी व कसा लागला?
१९३० मध्ये, अमेरिकन खगोलशास्त्रज्ञ क्लाइड टॉमबॉग यांनी दिनांक १८ फेब्रुवारी रोजी प्लूटो ग्रहाचा शोध लावला. हा शोध खगोलशास्त्र जगातील एक क्रांतिकारी अशी खगोलीय घटना होती.
शोध कसा घेण्यात आला:
- नेपच्यूनच्या कक्षेत आढळलेल्या विसंगती: जगाला १९व्या शतकाच्या मध्यार्थात अर्थात १८४६ मध्ये नेपच्यून ग्रहाचा शोध लागला होता. मात्र, काही काळानंतर नेपच्यूनच्या कक्षेतील काही विसंगती दिसून येऊ लागल्या. शास्त्रज्ञांना असे वाटू लागले की, या विसंगतीचे कारण सौरमालेत एक अज्ञात ग्रह असणे असावे.
- नव्या ग्रहाचा शोध: या विसंगतीचा तपास करण्यासाठी खगोलशास्त्रज्ञांनी नव्या ग्रहाचा शोध घेण्यास सुरुवात केली. यासाठी त्यांनी फोटोग्राफिक प्लेट्सचा वापर करून आकाशाचे सर्वेक्षण केले.
क्लाइड टॉमबॉग आणि त्याचा शोध:
- क्लाइड टॉमबॉग या तरुण आणि उमद्या खगोलशास्त्रज्ञाने या सर्वेक्षणात भाग घेतला होता. त्याने फोटोग्राफिक प्लेट्सची तुलना करून तसेच मागील इतर खगोल खगोलशास्त्रज्ञांनी केलेल्या संशोधनाचा संबंध लावून प्लुटोचे अवकाशातील स्थान पक्के करून नवव्या ग्रहाचा शोध घेण्यास सुरुवात केली.
- त्याच्या या मेहनतीमुळेच त्याला १८ फेब्रुवारी १९३० रोजी प्लूटोचा शोध लागला.
शोधाचे महत्त्व:
प्लूटोचा शोध हा आपल्या खगोलशास्त्रात एक महत्त्वपूर्ण टप्पा होता. यामुळे सौरमालेबद्दल आपल्या ज्ञानात भर पडली.प्लूटोच्या शोधामुळे खगोलशास्त्रज्ञांना अंतराळाच्या सीमा पार करून नव्या ग्रहांचा शोध घेण्यासाठी प्रेरित केले. १८ फेब्रुवारी १९३० रोजी क्लाइड टॉमबॉग यांनी प्लूटोचा शोध लावून खगोलशास्त्राच्या क्षेत्रात एक क्रांती घडवून आणली. या शोधामुळे आपल्या सौरमालेबद्दल आपल्या ज्ञानात भर पडली आणि भविष्यातील शोधांसाठी मार्ग प्रशस्त झाला. प्लूटोचा शोध लावण्यासाठी महत्वपूर्ण भूमिका बजाविणाऱ्या फोटोग्राफिक प्लेट्स आजही लोवेल वेधशाळेत जतन करण्यात आल्या आहेत.
प्लूटोला हे नाव कसे मिळाले?
प्लूटोचे नाव ऑक्सफोर्ड लंडनमध्ये शिकणाऱ्या एका ११ वीच्या विद्यार्थिनीने ठेवले जिचे नाव वेनेशिया बर्ने होतं. अंधाराच्या देवतेला रोममध्ये प्लूटो असं म्हटलं जातं त्याचमुळे हे नाव या खगोलीय पिंडाच्या अंधाऱ्या आणि थंड वातावरणाला साजेसे होते. १ मे १९३० रोजी, या नावाला अधिकृत मान्यता देण्यात आली. महत्वाचे म्हणजे म्हणजे, “प्लूटो” या नावातील पहिली दोन अक्षरे “PL” अमेरिकन खगोलशास्त्रज्ञ पर्सिव्हल लोवेल यांच्या सन्मानार्थ ठेवली गेली, कारण प्लूटोच्या शोधाचा मुख्य श्रेय त्यांच्या कामामुळेच शक्य झाले होते.
अमेरिकन खगोलशास्त्रज्ञ पर्सिव्हल लोवेल यांचे योगदान
पर्सिव्हल लोवेल हे अमेरिकन खगोलशास्त्रज्ञ सौरमालेतील नवव्या ग्रहाच्या शोधासाठी मेहनत घेत होते. त्यांनी 1905 मध्ये या ग्रहाचा शोध लावण्याचे प्रयत्न सुरू केले. लोवेल यांनीच पहिल्यांदा ग्रहाच्या अस्तित्वाचे भाकीत केले होते, कारण त्यांना नेपच्यून आणि युरेनस ग्रहांच्या कक्षांमध्ये होत असलेल्या विचित्र हालचालींवरून अंदाज आला की, सौरमालेत आणखी एक मोठा खगोलीय पिंड असावा आणि नेपच्यून आणि युरेनस ग्रहांच्या कक्षेत प्रभाव टाकत असावा.
यासाठी लोवेल यांनी लोवेल वेधशाळेची स्थापना केली. त्यांनी “प्लॅनेट एक्स” या नावाने या अज्ञात ग्रहाचा शोध सुरू केला. त्यांच्या संशोधनामुळे आणि गणनांमुळे प्लूटोच्या संभाव्य स्थानाचा अंदाज येऊ शकला. जरी लोवेल स्वतः प्लूटोचा शोध लावू शकले नाहीत, तरी त्यांच्या संशोधनाने 1930 मध्ये खगोलशास्त्रज्ञ क्लाइड टॉमबॉग यांना प्लूटो शोधण्यात मदत झाली.
प्लूटोला “PL” ही अक्षरे लोवेल यांच्या नावाच्या आद्याक्षरांशी सुसंगत असल्याने त्यांच्या सन्मानार्थ या ग्रहाला “प्लूटो” असे नाव देण्यात आले. लोवेल यांचे योगदान खगोलशास्त्राच्या इतिहासात एक महत्त्वपूर्ण टप्पा मानले जाते.
प्लूटोचा आकार व वैशिष्ट्ये
प्लूटो हा सौरमालेतील वस्तुमानाने दुसरा आणि आकाराने सर्वात मोठा बटु ग्रह आहे, ज्याचा व्यास सुमारे 2,376 किलोमीटर आहे, म्हणजेच पृथ्वीच्या चंद्रापेक्षा थोडासा लहान. तसेच प्लूटो सूर्याची परिक्रमा करणारी आकाराने नववी सर्वात मोठी आणि वस्तुमानाने (एरिस नंतर) दहावी सर्वात मोठी वस्तू (बटुग्रह) आहे. प्लूटोचे अधिकृत नाव १३४३४० प्लूटो असे आहे. त्याचा पृष्ठभाग प्रामुख्याने बर्फ आणि खडकांनी बनलेला आहे. सूर्यापासून खूप दूर असल्यामुळे प्लूटोवर तापमान अत्यंत कमी असते, प्लुटोचे सरासरी तापमान -229 डिग्री सेल्सिअसपर्यंत असते. त्याच्या पृष्ठभागावर नायट्रोजन (70%), मिथेन (15%) आणि कार्बन डायऑक्साइड (15%) या वायूंचा बर्फ आढळतो. यामुळे प्लूटोला एक हिमाच्छादित जग म्हणून ओळखले जाते. प्लूटोच्या पृष्ठभागावर बर्फाचे उंच शिखर, खोल दऱ्या आणि विस्तीर्ण मैदाने यासारखी विविध भूशास्त्रीय वैशिष्ट्ये आहेत.
प्लूटोचे गुरुत्वाकर्षण फारच कमी म्हणजे, पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षणाच्या तुलनेत फक्त 6% इतके आहे. प्लूटोचा रंग मुख्यतः पिवळसर तपकिरी व लालसर छटा असलेला दिसतो. त्याच्या पृष्ठभागावर “स्पुटनिक प्लॅनिटिया” नावाचा विशाल बर्फाळ प्रदेश आहे, जो वैज्ञानिक अभ्यासासाठी महत्त्वाचा मानला जातो. प्लूटोची वैशिष्ट्यपूर्ण भ्रमणकक्षा अती-लंबवर्तुळाकार असून त्यामुळे काही वेळा हा ग्रह सूर्यापासून नेपच्यूनपेक्षा जवळ येतो.
प्लूटोची कक्षा
प्लूटोची कक्षा सौरमालेतील इतर ग्रहांच्या कक्षांपेक्षा खूपच वेगळी आहे. ही वैशिष्ट्यपूर्ण कक्षा प्लूटोच्या अनेक अनोख्या गुणधर्मांना कारणीभूत आहे. प्लूटोच्या कक्षेचा अभ्यास करून आपल्याला सौरमालेच्या निर्मिती आणि विकासाबद्दल अधिक माहिती मिळू शकते.
प्लूटोच्या कक्षेची वैशिष्ट्ये:
- लंबवर्तुळाकार कक्षा: प्लूटोची कक्षा इतर ग्रहांसारखी वर्तुळाकार नसून लंबवर्तुळाकार आहे. याचा अर्थ प्लूटो सूर्यापासून वेगवेगळ्या अंतरावर फिरतो. काहीवेळा तो सूर्याच्या खूप जवळ येतो तर काही वेळा खूप दूर जातो.
- कक्षाचा कल: प्लूटोची कक्षा इतर ग्रहांच्या कक्षांच्या प्रतलापेक्षा सुमारे 17 अंशांनी कललेली आहे. याचा अर्थ प्लूटो इतर ग्रहांच्या भ्रमणपथाला छेदतो.
- नेपच्यूनच्या कक्षेचे छेदन: प्लूटोची कक्षा इतर ग्रहांच्या कक्षांच्या प्रतलापेक्षा सुमारे 17 अंशांनी कललेली असल्यामुळे प्लूटोची कक्षा नेपच्यूनच्या कक्षेला छेदते. यामुळे काही काळासाठी प्लूटो, नेपच्यूनपेक्षा सूर्याच्या अधिक जवळ असतो.
प्लूटोच्या कक्षेची परिणाम:
- सूर्यापासूनचे बदलते अंतर: प्लूटोची कक्षा लंबवर्तुळाकार असल्याने, तो सूर्यापासून वेगवेगळ्या अंतरावर फिरतो. यामुळे प्लूटोवरील तापमान आणि वातावरणात मोठे बदल होतात.
- नेपच्यूनशी परस्परक्रिया: प्लूटोची कक्षा नेपच्यूनच्या कक्षेला छेदल्याने, या दोन ग्रहांमध्ये गुरुत्वाकर्षणामुळे परस्परक्रिया होते. ही परस्परक्रिया प्लूटोच्या कक्षेला प्रभावित करते.
प्लुटोचे उपग्रह
प्लूटोचे तीन ज्ञात नैसर्गिक उपग्रह आहेत: चॅरॉन, निक्स आणि हायड्रा. चॅरॉन हा सर्वात मोठा उपग्रह आहे आणि त्याचा शोध १९७८ मध्ये लागला. निक्स आणि हायड्रा हे लहान उपग्रह असून त्यांचा शोध २००५ मध्ये लागला.
प्लूटो आणि चॅरॉन ची जोडी खूपच विशेष आहे. ही जोडी सौरमालेतील सर्वात मोठी द्वैत तारा प्रणाली आहे. याचे कारण म्हणजे या दोन्ही पिंडांचे गुरुत्वकेंद्र त्यांच्या पृष्ठभागाच्या बाहेर आहे. त्यांच्या आकाराच्या प्रमाणामुळे काही शास्त्रज्ञ त्यांना द्वि-बौना ग्रह म्हणतात. ही जोडी एकमेकांना नेहमी स्वतःची एकच बाजू दाखवते.
निक्स आणि हायड्रा हे उपग्रह चॅरॉनच्या जवळपास दोन आणि तीन पट अंतरावरून वर्तुळाकार कक्षेत फिरतात. प्लूटोच्या चंद्रमंडळाची निर्मिती कशी झाली हे अजूनही एक रहस्य आहे, परंतु याचा अभ्यास करून आपल्याला सौरमालेच्या निर्मिती आणि विकासाबद्दल अधिक माहिती मिळू शकते. न्यू होरायझन्स या अंतराळयानाने २०१५ मध्ये प्लूटोची भेट दिली होती आणि त्याने प्लूटो आणि त्याच्या चंद्रांचे अनेक तपशीलवार चित्र आणि डेटा जमा केला होता. भविष्यात प्लूटोच्या चंद्रमंडळाचा अधिक सखोल अभ्यास करण्यासाठी अंतराळयान पाठवण्याचे नियोजन आहे.
प्लूटोचा पहिला फोटो
प्लूटो, हा सौरमालेतील बटु ग्रह, अनेक वर्षांपासून खगोलशास्त्रज्ञांचे लक्ष केंद्रबिंदू रहात आला आहे. १९३० मध्ये क्लाइड टॉम्बॉ या खगोलशास्त्रज्ञाने प्लूटोचा शोध लावला होता. मात्र, त्या काळात तंत्रज्ञानाच्या मर्यादांमुळे प्लूटोचा स्पष्ट आणि तपशीलवार फोटो काढणे शक्य नव्हते.
प्लूटोचा पहिला स्पष्ट फोटो:
प्लूटोचा पहिला स्पष्ट आणि तपशीलवार फोटो १४ जुलै २०१५ रोजी NASA च्या न्यू होरायझन्स (New Horizons) मोहिमेद्वारे मिळाला. या मोहिमेचे मुख्य उद्दिष्ट प्लूटो आणि त्याच्या चंद्रांचा जवळून अभ्यास करणे होते. याशिवाय या मोहिमेत क्यूपर बेल्टमधील इतर खगोलीय पिंडांचाही अभ्यास करण्याचा समावेश होता. या अंतराळ यानाने प्लूटोच्या जवळून प्रवास करताना उच्च-गुणवत्तेचे छायाचित्रे घेतली, ज्यामुळे या बटू ग्रहाच्या पृष्ठभागाचे अद्भुत तपशील समोर आले.
या छायाचित्रांमध्ये प्लूटोच्या पृष्ठभागावर बर्फाच्छादित पर्वत, गडद आणि उजळ प्रदेश, आणि विस्तीर्ण समतल भाग स्पष्टपणे दिसले आणि स्पष्ट झाले की, प्लूटोच्या पृष्ठभागावरील पर्वत पृथ्वीच्या एवरेस्ट शिखरापेक्षा उंच आहे. विशेषतः “स्पुटनिक प्लॅनिटिया” नावाचा हृदयाच्या आकाराचा बर्फाळ प्रदेश संपूर्ण जगासाठी आकर्षणाचा केंद्रबिंदू ठरला.
न्यू होरायझन्सने काढलेल्या या छायाचित्रांमुळे प्लूटोचे वातावरण, भूभाग, आणि भौतिक वैशिष्ट्यांचा अभ्यास करणे शक्य झाले. यामुळे प्लूटोचा अधिक चांगल्या प्रकारे अभ्यास करता आला आणि या बटुग्रहाबद्दलची आपली माहिती अत्यंत समृद्ध झाली. प्लूटोच्या पृष्ठभागाचा हा पहिला स्पष्ट फोटो खगोलशास्त्रासाठी ऐतिहासिक क्षण ठरला.
प्लूटो ग्रह का नाही?
खगोलशास्त्रज्ञांनी प्लूटोला बटु ग्रह म्हणून वर्गीकृत केले आहे. हे निर्णय २००६ मध्ये आंतरराष्ट्रीय खगोलशास्त्रीय संघ (International Astronomical Union – IAU) ने घेतला होता.
प्लूटोला बटु ग्रह म्हणून वर्गीकृत केले गेले आहे कारण ते खगोलशास्त्रज्ञांनी नव्याने ठरवलेल्या ग्रहाच्या तीन निकषांपैकी तिसरा निकष पूर्ण करत नाही.
ग्रहाची तीन निकषे:
- सूर्याभोवती प्रदक्षिणा: प्लूटो सूर्याभोवती प्रदक्षिणा घालतो, हा निकष तो पूर्ण करतो.
- गोलाकार आकार: प्लूटोचा आकार गोल आहे, हा निकषही तो पूर्ण करतो.
- कक्षेतील प्रभुत्व: याचा अर्थ असा की, ग्रह इतका मोठा असतो की त्याच्या गुरुत्वाकर्षणामुळे त्याच्या कक्षेतील इतर छोट्या पिंडांना आपल्याकडे आकर्षित करतो किंवा त्यांना दूर ढकलतो. प्लूटोच्या कक्षेत इतर बरेच छोटे पिंड आहेत, त्यामुळे तो हा निकष पूर्ण करत नाही.
या तिसऱ्या निकषामुळेच प्लूटोला बटु ग्रह म्हणून वर्गीकृत केले गेले आहे.
थोडक्यात काय?
प्लूटो हा एक अत्यंत गूढ आणि रोचक खगोलीय पिंड आहे, प्लूटोच्या शोधाने आपल्या सौरमालेबद्दलचे आपले ज्ञान वाढवले आहे. प्लूटोला बटु ग्रह म्हणून वर्गीकृत केले जाणे हे खगोलशास्त्रातील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा आहे. सौरमालेच्या बाह्य भागात स्थित असलेल्या या बौना ग्रहाच्या आकार, वैशिष्ट्ये, आणि अद्भुत भूगर्भीय रचना यामुळे तो नेहमीच वैज्ञानिकांसाठी आणि आंतरराष्ट्रीय खगोलशास्त्र समुदायासाठी आकर्षणाचा विषय राहिला आहे
प्लूटोच्या बटुग्रह म्हणून वर्गीकरणामुळे त्याच्या महत्त्वात कमी झालेली नाही, कारण त्याचे स्थान आणि त्याचा सौरमालेतील इतिहास नेहमीच आपल्याला खगोलशास्त्राच्या गूढतेकडे नेणार आहे , प्लूटोसारख्या बटु ग्रहांचा अभ्यास करून आपल्याला सौरमालेच्या निर्मिती आणि उत्क्रांतीबद्दल अधिक माहिती मिळू शकते. भविष्यात प्लूटो आणि इतर बटु ग्रहांचा अधिक सखोल अभ्यास करण्यासाठी नवीन मोहिमांची योजना आखली जात आहे.
