Table of Contents
आपल्या पृथ्वीचा एकमेव उपग्रह: चंद्र (Moon)
आपण रात्री उंच आकाशात नजर उंचावली की आपल्याला दिसणारा चंद्र (Moon) हा आपल्या पृथ्वीचा एकमेव नैसर्गिक उपग्रह आहे. सौरमालेतील इतर ग्रहांशी तुलना केली तर, बुध आणि शुक्र या ग्रहांना तर एकही चंद्र नाही, तर गुरू आणि शनीसारख्या विशाल ग्रहांना असंख्य चंद्र (उपग्रह) आहेत. मात्र, आपल्या पृथ्वीला मिळालेला हा एकमेव चंद्र आपल्यासाठी अत्यंत खास आहे.
सूर्याच्या प्रकाशाने प्रकाशित होणार चंद्र हा आपल्या रात्रीचे आकाश उजळवतो. त्याच्या पांढर्‍या प्रकाशाने आपल्याला अंधारात दिसण्यास मदत होते. शिवाय, चंद्र हा पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षणावर प्रभाव पाडतो. यामुळे पृथ्वीवर स्थित असणाऱ्या समुद्रात भरती-ओहोटी निर्माण होतात. याशिवाय, चंद्र पृथ्वीच्या झुकत्या अक्षावर नियंत्रण ठेवतो, ज्यामुळे पृथ्वीचे ऋतुचक्र स्थिर राहते.
चंद्र हा पृथ्वीपासून जवळपास ३,८४,४०० किलोमीटर दूर आहे. तो पृथ्वीच्या तुलनेत खूप लहान आहे. चंद्रावर खड्डे आणि डोंगर यांचे अस्तित्व आहे. या खड्ड्यांची (विवरांची) निर्मिती लहान उल्कापिंडांच्या धडकण्यामुळे झाली आहे.
चंद्राचा (Moon) जन्म कसा झाला?
द ग्रेट इम्पॅक्ट थिअरी
आपल्या पृथ्वीचा एकमेव नैसर्गिक उपग्रह म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या चंद्राच्या जन्माबद्दल शास्त्रज्ञांना अनेक वर्षांपासून कुतूहल आहे. या प्रश्नाचे उत्तर शोधण्यासाठी अनेक सिद्धांत मांडले गेले, परंतु सर्वात अधिक मान्यता मिळालेला सिद्धांत म्हणजे “द ग्रेट इम्पॅक्ट थिअरी”.
सिद्धांत काय सांगतो?
या सिद्धांतानुसार, अंदाजे ४.५ अब्ज वर्षांपूर्वी, जेव्हा पृथ्वी अजूनही तयार होण्याच्या प्रक्रियेत होती, तेव्हा त्यावर मंगळाच्या आकाराचा एक मोठा खगोलीय पिंड धडकला. या धडकेची तीव्रता इतकी प्रचंड होती की पृथ्वीचे बाह्य आवरण विखुरले गेले आणि अवकाशात मोठ्या प्रमाणात खडक, धातू आणि इतर पदार्थ उडाले. हे उडालेले तुकडे कालांतराने एकत्र येऊन एक नवीन खगोलीय पिंड तयार झाले त्यालाच आपण चंद्र म्हणतो.
या सिद्धांताला इतके महत्त्व का?
- वैज्ञानिक पुरावे: या सिद्धांताला समर्थन देणारे अनेक वैज्ञानिक पुरावे सापडले आहेत. चंद्र आणि पृथ्वीच्या खडकांचे रासायनिक विश्लेषण केल्यावर असे दिसून आले की, दोन्ही खडकांची रचना सारखीच आहे. याचा अर्थ असा होतो की, चंद्र आणि पृथ्वी एकाच मूळपदार्थापासून तयार झाले असावेत.
- कंप्युटर सिमुलेशन: शास्त्रज्ञांनी कंप्युटर सिमुलेशनच्या साहाय्याने या सिद्धांताची पडताळणी केली असता असे दिसून आले आहे की, पृथ्वी आणि एका मोठ्या खगोलीय पिंडाच्या धडकेमुळे चंद्र तयार होणे शक्य आहे.
अन्य सिद्धांत (कॅप्चर थिअरी)
“द ग्रेट इम्पॅक्ट थिअरी” हा सर्वात प्रचलित सिद्धांत असला तरी, चंद्राच्या उत्पत्तीबद्दल इतर सिद्धांतही मांडले गेले आहेत. उदाहरणार्थ, काही शास्त्रज्ञांचे मत आहे की, चंद्र हा पृथ्वीपासूनच वेगळा झाला असावे. तर काही शास्त्रज्ञांचे मत आहे की, चंद्र हा पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षणामुळे आपल्या कक्षेत अडकलेला एक स्वतंत्र खगोलीय पिंड असावे. ह्या सिद्धांतांला कॅप्चर थिअरी असे म्हणतात.
सध्याच्या उपलब्ध माहितीच्या आधारे पाहता, “द ग्रेट इम्पॅक्ट थिअरी” हा चंद्राच्या उत्पत्तीबद्दलचा सर्वात अधिक विश्वासार्ह सिद्धांत आहे. परंतु, भविष्यात होणाऱ्या संशोधनातून या सिद्धांतात बदल होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.
पृथ्वीचा दुसरा चंद्र: मूनलेटचा सिद्धांत (Earth Second Moon)
आपल्याला माहित आहे की, आजच्या घडीला पृथ्वीचा फक्त एकच नैसर्गिक उपग्रह आहे तो म्हणजे चंद्र, पण एका सिद्धांतानुसार साधारण काही अब्ज वर्षापूर्वी परिस्थिती फार वेगळी होती, त्याकाळी पृथ्वीला दोन चंद्र असावेत, असा एक सिद्धांत मांडला गेला आहे. या सिद्धांतानुसार, हा दुसरा चंद्र खूपच लहान होता आणि त्याला ‘मूनलेट’ असे नाव देण्यात आले.
मूनलेटचा जन्म
पृथ्वीच्या जन्माच्या काही काळानंतर मंगळासारख्या एका मोठ्या ग्रहाने पृथ्वीला धडक दिली. या टक्करमुळे अंतराळात फेकले गेलेलं वस्तुमान गुरुत्वाकर्षणामुळे एकत्र आलं आणि चंद्र तयार झाला. याच प्रक्रियेत दुसऱ्या लहान चंद्राचा म्हणजेच मूनलेटचा जन्म झाला. मूनलेटचा सिद्धांत हा ह्याच्यावरच आधारित आहेत.
मूनलेट सिद्धांत काय सांगतो?
- दोन्ही चंद्रांचे अस्तित्व: साडेचार अब्ज वर्षांपूर्वी, पृथ्वीच्या सुरुवातीच्या काळात, पृथ्वीच्या अवकाशीय कक्षेत दोन चंद्र होते. एक मोठा चंद्र, जो आज आपल्याला दिसतो, आणि दुसरा खूपच लहान चंद्र म्हणजे मूनलेट.
- मूनलेटचे विलीन होणे: मूनलेटने काही कोटी वर्षे स्वतंत्र अस्तित्व ठेवले, पण शेवटी मोठ्या चंद्राच्या गुरुत्वाकर्षणामुळे त्याला मोठ्या चंद्राकडे आकर्षित होऊन त्यात विलीन व्हावे लागले.
- चंद्राच्या पृष्ठभागावर परिणाम: मूनलेटच्या मोठ्या चंद्रात विलीन होण्यामुळे चंद्राच्या एका बाजूला पर्वतरांगा आणि उंचवटे तयार झाले.
या सिद्धांताचे महत्त्व
- पृथ्वीच्या प्राचीन इतिहासाचा अभ्यास: हा सिद्धांत पृथ्वीच्या सुरुवातीच्या काळातील स्थितीबद्दल अधिक माहिती देतो.
- चंद्राच्या रचनेचे रहस्य: मूनलेट सिद्धांत चंद्राच्या रचनेमागील रहस्य उलगडण्याचा प्रयत्न करतो.
- खगोलशास्त्रीय संशोधनाला चालना: या सिद्धांतामुळे खगोलशास्त्रातील संशोधनाला नवीन दिशा मिळाली आहे.
चंद्राच्या दोन भाऊगर्दीची अनिश्चित अवस्था: मूनलेटचा सिद्धांत
वर नमूद केल्याप्रमाणे साडेचार अब्ज वर्षांपूर्वी पृथ्वीच्या अवकाशीय कक्षेत दोन चंद्र अस्तित्वात होते ज्यामध्ये एक मोठा चंद्र, जो आज आपल्याला दिसतो, आणि दुसरा खूपच लहान चंद्र, ज्याला ‘मूनलेट’ म्हटलं जायचे त्यांची त्यावेळची स्थिती आता आपण जाणून घेऊ.
दोन चंद्रांचे नाते
- अस्थिर नाते: हे दोन्ही चंद्र एकमेकांना गुरुत्वाकर्षणाने प्रभावित करत होते. मूनलेट हा छोटा असल्यामुळे मोठ्या चंद्राच्या गुरुत्वाकर्षणामुळे त्याच्याकडे सतत खेचला जात होता.
- मूनलेटचे स्वतंत्र अस्तित्व: मोठ्या चंद्राकडे आकर्षित होण्याच्या कालावधीपर्यंत, काही काळासाठी मूनलेटने स्वतंत्रपणे पृथ्वीची प्रदक्षिणा घातली.
- विलीन: पण शेवटी, मोठ्या चंद्राचे गुरुत्वाकर्षण इतके मजबूत होते की, मूनलेट त्याच्याकडे आकर्षित होऊन त्यात विलीन झाला. ह्याबद्दल आपण पुढे विस्तार मध्ये जाणून घेऊ.
विलयाची प्रक्रिया
Image credit: NASA
- गुरुत्वाकर्षणाचा प्रभाव
मूनलेट काही कोटी वर्षे पृथ्वीभोवती स्वतंत्र कक्षेत फिरत होता. मात्र, मोठ्या चंद्राच्या गुरुत्वाकर्षण शक्तीमुळे मूनलेट हळूहळू मोठ्या चंद्राकडे आकर्षित होत गेला. - वेग आणि आकारातील फरक
मूनलेटचा आकार लहान असल्याने त्याचा वेग मोठ्या चंद्राच्या तुलनेत कमी होता. त्यामुळे टक्कर जलद व तीव्र न होता, हळूहळू आणि सौम्य पद्धतीने झाली. - द्रवरूप पृष्ठभागावर विलीन होणे
त्या काळात मोठा चंद्र पूर्णपणे थंड झाला नव्हता. त्याच्या पृष्ठभागावर लाव्हारस वाहत होता. मू नलेट मोठ्या चंद्रावर सौम्य पद्धतीने आदळल्यामुळे तेव्हा त्याचा परिणाम खड्डा निर्माण करणाऱ्या तीव्र टक्करऐवजी विलयाच्या स्वरूपात झाला. लहान चंद्राचं वस्तुमान मोठ्या चंद्राच्या द्रवरूप पृष्ठभागावर पसरलं आणि मूनलेट मोठ्या चंद्रात कायमचा विलीन झाला.
या विलीनीकरणाचा परिणाम
मूनलेटचा विलय: चंद्राच्या चेहऱ्यावर उमटलेले बदल
मूनलेटचा मोठ्या चंद्रात विलय होणे ही एक अशी खगोलीय घटना होती, ज्यामुळे आपल्याला दिसणाऱ्या चंद्राच्या चेहऱ्यावर कायमचे बदल उमटले. या विलयामुळे चंद्राच्या पृष्ठभागावर अनेक भौतिक बदल झाले, ज्यामुळे चंद्राचा आज आपल्याला दिसणारा स्वरूप आकाराला आला.
मूनलेटच्या विलयामुळे झालेले प्रमुख बदल
Image credit: NASA/Eugene Cernan
- पर्वतरांगा आणि खड्डे: मूनलेटच्या मोठ्या चंद्रात आदळण्यामुळे चंद्राच्या पृष्ठभागावर प्रचंड धक्का बसला. यामुळे चंद्राच्या एका बाजूवर मोठ्या प्रमाणात पर्वतरांगा आणि खड्डे तयार झाले.
- असमान पृष्ठभाग: या विलयामुळे चंद्राचा पृष्ठभाग पूर्णपणे असमान झाला. एका बाजूला उंच पर्वतरांगा तर दुसऱ्या बाजूला खोल खड्डे तयार झाले.
- दोन्ही बाजूंचा फरक: या विलयामुळे चंद्राच्या दोन्ही बाजूंचे स्वरूप पूर्णपणे बदलून गेले. आपल्याला दिसणारी बाजू तुलनेने सपाट आहे, तर दिसू न शकणारी बाजू खूपच उंचसखल आहे.
- लाव्हारसांनी भरलेली पठारे: विलयाच्या वेळी उत्पन्न झालेल्या उष्णतेमुळे चंद्राच्या आतील भागातून लाव्हारस बाहेर पडला आणि पृष्ठभागावर पसरला. यामुळे चंद्राच्या काही भागात मोठे लाव्हारसाचे पठारे तयार झाले.
थोडक्यात काय?
पृथ्वीच्या प्राचीन काळातील दुसऱ्या चंद्राचा (मूनलेटचा) विलय होणे ही एक अद्भुत आणि महत्त्वाचा खगोलीय घटना होती. या घटनेमुळे चंद्राच्या पृष्ठभागावर कायमचे बदल उमटले आणि आपल्याला आज दिसणारा चंद्र आकाराला आला.
शास्त्रीय दृष्टिकोन
- चंद्राची उत्पत्ती आणि रचना: मूनलेटच्या विलयामुळे चंद्राच्या पृष्ठभागाचा भौतिक आणि रासायनिक अभ्यास करता येतो, ज्यामुळे चंद्राची उत्पत्ती आणि रचना याबद्दल अधिक माहिती मिळते.
- सौरमालेची उत्क्रांती: या घटनेने सौरमालेच्या सुरुवातीच्या काळातील ग्रहांची रचना, स्थैर्य आणि त्यांच्यातील परस्परसंवाद यावर प्रकाश टाकता येऊ शकतो.
- ग्रह आणि उपग्रहांतील संबंध: मूनलेटच्या विलयामुळे ग्रह आणि उपग्रहांतील गुरुत्वाकर्षण आणि त्यांच्यातील परस्परक्रिया यांच्याबद्दल सबंध अभ्यासायला मदत मिळते.
निष्कर्ष
“मूनलेटचा विलय” ही घटना केवळ चंद्राच्या इतिहासाची नव्हे तर सौरमालेच्या उत्क्रांतीची एक महत्त्वपूर्ण घटना आहे. पृथ्वीच्या दुसऱ्या चंद्राचा अस्तित्व आणि विलयाचे हे गूढ आपल्या खगोलशास्त्रातील ज्ञानाला अधिक समृद्ध बनवते आणि संशोधनासाठी प्रेरित करते. भविष्यात होणाऱ्या संशोधनातून या विषयावर अधिक प्रकाश टाकला जाण्याची शक्यता आहे. सध्याच्या उपलब्ध माहितीच्या आधारे पाहता, “द ग्रेट इम्पॅक्ट थिअरी” हा चंद्राच्या उत्पत्तीबद्दलचा सर्वात अधिक विश्वासार्ह सिद्धांत जरी असला तरीही, भविष्यात होणाऱ्या संशोधनातून या सिद्धांतात बदल होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.
